بحث محصولات تراریخته موسوم به GMO یا همان دستکاری شده ژنتیک مدتی است که سوژه داغ رسانه‌ ها و نقل محفل‌ ها شده است، مردم نمی‌دانند که آیا این محصولات باید مصرف بشود یا نشود؟ آیا برای سلامتی مضر است یا نیست؟

دو نگاه در جامعه وجود دارد؛ نگاه نخست اینکه محصولات تراریخته برای سلامتی بسیار زیا‌ن‌آور هستند و تحقیقاتی هم در دانشگاه‌های مختلف انجام شده و بر اثرات منفی آن بر سلامتی انسان و حتی دام صحه گذاشته است.

نگاه دوم که بیشتر حامیان آن مجریان تراریخته در داخل کشور و دولتی‌ ها هستند، معتقدند محصول تراریخته باید تولید شود، زیرا با منابع محدود خاک و آب نمی‌توان غذای انسان‌ها را در آینده تأمین کرد، مگر اینکه از تکنولوژی و تحقیقات در بخش کشاورزی استفاده کنیم، آنها تراریخته را به عنوان یک تکنولوژی فرض می‌کنند که می‌تواند ناجی گرسنگان آینده باشد.

در این زمینه با اسکندر زند رئیس سابق سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی گفت‌ وگویی انجام دادیم.

اسکندر زند سال‌ها بر کرسی ریاست سازمان تات (تحقیقات،‌آموزش و ترویج کشاورزی) تکیه زده بود و به عنوان یک چهره علمی در کشور مطرح است و اکنون در سازمان حفظ نباتات مشغول فعالیت است. وی در زمان حضور در سازمان تات با محصولات تراریخته درگیر بود.

زند در این گفت‌ وگو به دو نگرانی عمده در باره استفاده از محصولات تراریخته در جهان تهدید سلامت انسان‌ها و تخریب محیط زیست اشاره کرد و گفت: قوانین و پروتکل‌ های زیادی در ایران و جهان برای مقابله با این تهدید‌ ها وجود دارد، اما پاسخ نداد که این قوانین چقدر ضمانت اجرای صحیح دارند و اگر یک ژن تراریخته به خاطر اجرای نادرست این قوانین وارد بدن انسان و دام و کلا محیط زیست شد، عواقب آن چه خواهد بود؟

و دکتر زند این سوال هم پاسخ نداد که اگر برای انتخاب بین محصول تراریخته و غیر تراریخته مختار باشد کدام را انتخاب می‌کند؟
• آقای دکتر نظر شخصی شما در مورد محصولات دست ورزی ژنی GMO ها چیست؟

زند: GMO ها از دهه 1980 مطرح شد و در پاسخ به کمبود غذا مطرح شد متخصصان ادعا کردند که مشکل غذا را می‌توان با این روش در بخش‌ هایی از جهان برطرف کنند. قرار شد ابتدا در زمینه گیاهان کار شود و آنها را مقاوم به شرایط تنش‌ کنند، مثلاً گیاهان مقاوم به خشکی، مقاوم به آفات و علف‌ های هرز ایجاد کنند و الان هم فضای کشت زیادی در دنیا وجود دارد.

• آیا نگرانی درباره محصولات تراریخته وجود ندارد؟

زند: دو نگرانی درباره محصولات GMO در دنیا وجود دارد، نخست اینکه ورود ژن‌ هایی از محصولات تراریخته به محیط زیست می‌تواند باعث تخریب زیست محیطی شود و دوم اینکه برای سلامتی می‌تواند مضر باشد. برای این نگرانی‌ ها، دنیا پروتکل‌ های مختلفی را طراحی کرد، یکی از آنها پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا برای جلوگیری از فرسایش تنوع زیستی بود؛ بنابراین ارقامی از تراریخته که می‌خواهند وارد محیط شوند باید تمام ریسک‌ های زیست محیطی و بهداشتی را طی کنند. اگر یک رقمی وارد شود و ریسک‌ های بهداشتی و زیست محیطی آن طبق قوانین طی کرده باشد، قطع به یقین مثل بقیه تکنولوژی‌ها یک سدی را گذرانده و وارد محیط می‌شود و با جنبه‌ های احتیاطی می‌توان با آن برخورد کردو اگر ریسک‌ های زیست محیطی و بهداشتی را طی نکرده باشد، قطع به یقین نمی‌تواند مجوز ورود پیدا کند.

• آیا در داخل کشور هم قوانینی درباره محصولات تراریخته وجود دارد؟

زند: در کشور چندین قانون را گذراندیم؛ قانون الحاق به تنوع زیستی، پروتکل کارتاهنا، کنوانسیون تنوع زیستی و قانون ایمنی زیستی را داریم و اخیراً در مجلس برنامه ششم قانونی تصویب شد که مواد تراریخته‌ای که وارد کشور می‌شوند، باید دو ملاحظه زیست محیطی و بهداشتی را طی کرده باشند، بنابراین در مجموع با رعایت تمام ملاحظات بهداشتی و زیست محیطی این محصولات هم مثل بقیه تکنولوژی‌ها می‌تواند وارد عرصه شود.

• آقای دکتر واقعاً این قانون‌ها چقدر ضمانت اجرایی و بازدارندگی دارند؟ مثلا اگر ژن تراریخته به خاطر اهمال در اجرای صحیح قانون، چنانکه در بسیاری موارد دیده می‌شود وارد محیط زیست شد آیا این ژن‌ها را می‌توان از 80 میلیون جمعیت و کلا از محیط زیست بیرون کشید؟ آیا می‌توان جلوی فاجعه و عواقب آن را گرفت؟

زند: در تراریخته سه موضوع داریم، نخست اینکه پژوهش است و قانون باز گذاشته که پژوهش انجام شود و مانعی در این زمینه وجود ندارد، دیگری موضوع واردات است که اکنون متأسفانه نیاز ما به دان مرغ و روغن‌ های خوراکی فراوان است و حجم زیادی از این محصولات تراریخته را وارد می‌کنیم.

مسأله دیگر تولید داخل است که در حال حاضر ما در داخل کشور تولید تراریخته نداریم. اما موضوعی که مهم است، واردات در حوزه تراریخته است. دو نوع محصول تراریخته وارد می‌شود که یک بخش آن مربوط به نهاده‌های دامی و بخش دیگرمربوط به خوراک انسان‌ ها است که کنترل بخش واردات انسانی به حوزه بهداشت برمی‌گردد.

در حوزه کشاورزی کلیه محصولات تراریخته که وارد می‌شود باید این شرایط را داشته باشند؛ ۱- در کشور صادرکننده مصرف شود. ۲- حداقل در سه کشور پیشرفته مصرف شود، ۳- ما هم توانایی تشخیص و ردیابی آن را داشته باشیم. به خاطر این از بیش از 146 نوع ذرت تراریخته فقط 23 نوع آن در کشور مجوز واردات می گیرد و این محصولات برچسب بارنامه می‌خورند و تحویل کارخانه‌ های خوراک داده می‌شوند.

در حوزه بهداشت هم تا آنجایی که من اطلاع دارم و اگر چه در حوزه کاری من نیست مسئولان در وزارت بهداشت این شرایط را برای واردات محصولاتی که به خوراک انسان می‌رسد، را نیز طی می‌کنند. یعنی اینکه این محصولات باید در کشور صادرکننده و حداقل در سه کشور پیشرفته مصرف شود و برچسب داشته باشد.

چیزی که الان در کشور ما مهم است این است که محصولات تراریخته برچسب بخورد. دیروز در فروشگاهی رفتم و در آنجا بیسکویت با برچسب تراریخته عرضه شده بود و زمانی که این برچسب نوشته می‌شود مردم مختار هستند که استفاده کنند یا نکنند. مثل سیگار که نوشته می‌شود سرطان‌ زا است و به هر حال مردم خودشان تصمیم می‌گیرند که استفاده کنند یا نکنند و برچسب زدن روی محصولات تراریخته وظیفه دولت‌ ها است.

• آقای دکتر اگر شما بازار رفتید و میوه‌‌ای یا محصولی را دیدید که برچسب تراریخته خورده است خدا وکیلی می‌خرید یا نمی‌ خرید؟

زند: من خودم شخصاً اعتقاد دارم که اگر این مراحل آزمایشات را طی کرده باشند، مثل بقیه فناوری‌ ها است. مثلاً ما در کتاب نجات کره زمین می‌خوانیم که ما در زندگی‌ مان صد هزار ماده شیمیایی وارد بدنمان می‌شود و این حجم مواد شیمیایی از طریق غذا، آب و هوا وارد بدن می‌شود. من هم مثل بقیه مردم روغن‌های تراریخته مصرف می‌کنم.

• شما مجبور هستید روغن تراریخته مصرف کنید چون گزینه دیگری ندارید ولی اگر محصول دیگری باشد که شما توانیدانتخاب کنید، کدام را انتخاب می‌کنید تراریخته یا غیر تراریخته؟

زند: بله نکته‌ شما درست است بیش از 80 درصد تجارت سویای جهان تراریخته است و تمام بازار روغن حاصل از سویا در دنیا محصولات تراریخته است.
• دکتر بالاخره نگفتید که می‌خرید یا نمی‌خرید؟

زند: من روغن‌هایی که استفاده می‌کنم و از بازار خریداری می‌کنم، همه تراریخته است.
• اگر میوه باشد، شما میوه تراریخته می‌ خرید؟

زند: الان میوه تراریخت نداریم.

• اگر باشد؟ یعنی منظورم این است که اگر محصولی باشد که بتوانید بین تراریخت و غیرتراریخت انتخاب داشته باشید.

زند: ما خوشبختانه میوه تراریخت نداریم الان دام تراریخت در دنیا و کشور نداریم و زمانی که ما چیزی نداریم، چرا ذهن جامعه را مشوش کنیم، الان چیزی که محصول تراریخته در دنیا داریم و حجمش هم زیاد است دان مرغ است و چون در دام استفاده می‌شود، تراریخت محسوب نمی‌شود.

• گزارش‌ های زیادی داریم که خوراک دام باعث مشکلات و بیماری در دام و پس از آن در انسان می‌شود، این تحقیقات در دانشگاه‌ های آمریکا انجام شده است و نتیجه آن منتشر شده است.

زند: عمده روغن ما در بازار محصول تراریخته است، اما راجع به مخاطرات تراریخت چون من متخصص بهداشت و مواد غذایی نیستم، باید متخصصان صحبت کنند و من در سطح سیاست‌ گذاری‌های کلان بحث کردم.