پنبه از مهمترین و اصلی‌ ترین گیاهان تولید کننده الیاف طبیعی است و در جهان بعد از سویا بیشترین مصرف را دارد. کرم قوزه پنبه نیز از آفات جهانی و مهم پنبه است که در پنبه کاری‌های شمال تا مرکز ایران خسارت قابل توجهی را وارد کرده است. این محصول به دلیل مبادلات وسیع تجاری به "طلای سفید" مشهور است؛ چراکه این گیاه در تولید نخ و پارچه به کار برده می‌شود. برای این منظور الیاف آن را به شکل گسترده و رشته‌ رشته درآورده تا دراز و پیچیده در هم شوند. نخ پدید آمده در تولید پارچه به کار گرفته می‌شود.

سطح زیر کشت پنبه در کشور حدود 90 هزار هکتار و میزان تولید 2 تن در هکتار است. کل تولید پنبه در کشور حدود 160 هزار تن است که در مقایسه با تولید جهانی بسیار کم است که منجر به واردات سالانه حدود 60 هزار تن پنبه می‌شود.

از سوی دیگر برای کنترل آفات و بیماری‌ها در سال 4 تا 10 مرتبه مزارع پنبه سمپاشی می‌شوند که ضمن افزایش هزینه کشاورزان، موجب آلودگی زیست‌ محیطی نیز خواهد شد. در کنار آفات باید بحران‌هایی چون کم آبی، کاهش 65 درصدی بارش‌ها در سال جاری، آفات و شوری آب و خاک را نیز اضافه کرد.

با توجه به این موارد نیاز به جایگزینی ارقام تجاری موجود با ارقام پرمحصول و مقاوم به آفات و بیماری‌ها در کشور است که فناوری مهندسی ژنتیک قابلیت بالایی در ایجاد ارقام مقاوم به آفات، بیماری‌ها و تنش‌های محیطی دارد.

به گفته رییس موسسه تحقیقات پنبه، "کرم غوزه" و بیماری قارچی "ورتیسیلیوم" پنبه از جمله آفات این محصول به شمار می‌رود، ضمن آنکه کشور با بحران کم آبی مواجه است؛ از این رو محققان این موسسه اقدام به معرفی ارقام جدید پنبه مقاوم به شوری و خشکی کردند.

استفاده از فناوری‌های زیستی برای ارقام تراریخته نیز از دیگر دستاوردهای این موسسه است که به گفته دکتر روشنی با توجه به اهمیت این محصول نباید دچار افراط در تولید این محصول شویم.

با توجه به دستاوردهای این موسسه، تفاهم‌ نامه همکاری مشترک میان مؤسسه تحقیقات پنبه کشور و پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی امضاء شد. بر اساس این تفاهم‌ نامه اقدام به آماده‌سازی کامل زیرساخت‌ ها و اجرای عملیات کاشت، داشت و برداشت مربوط به آزمایش تعیین ارزش زراعی دو لاین پنبه تراریخته متحمل به آفات در یک مزرعه آزمایشی در ایستگاه تحقیقات پنبه هاشم‌آباد و اجرای فصل تلاقی پروژه شد.

افراط و تفریط‌ های محصولات تراریخته

قربانعلی روشنی، رییس موسسه تحقیقات پنبه در گفت‌ وگو، در خصوص مطالعات این موسسه در زمینه تولید محصول پنبه تراریخته با بیان اینکه در کشور موافق و مخالفان زیادی در خصوص محصولات تراریخته وجود دارد، خاطر نشان کرد: بررسی تجارب جهانی نشان می‌دهد در کشوری مانند هند، کشت پنبه تراریخته از سال 2003 آغاز شد و با وجود 50 هکتار مزرعه پنبه، این کشور امروزه توانسته است یک سوم پنبه دنیا را تولید کند.

وی با تاکید بر اینکه همه این میزان پنبه تولید شده در هند، تراریخته است، ادامه داد: آمریکا، از سال 1990 بر روی موضوع تراریخته‌ ها متمرکز شد و برای بسیاری از محصولات مانند گندم تراریخته قوانین سختگیرانه‌ای را وضع کرده است، به گونه‌ای که حتی گاه گندم تراریخته صرف خوراک دام نمی‌شود.

روشنی اضافه کرد: ولی بیش از 90 درصد پنبه تولید شده در این کشور تراریخته است. اینها مثال‌های قابل اعتنایی است که می‌توان به آن توجه کرد.

رییس موسسه تحقیقات پنبه با اشاره به تولید محصولات خوراکی تراریخته مانند برنج، اظهار کرد: از آنجایی که محصولاتی مانند برنج در زنجیره اصلی غذا قرار می‌گیرد، قوانین سخت‌ گیرانه در این باره صحیح است؛ چراکه وجود هر عارضه در برنج تراریخته در جیره غذایی انسان قرار خواهد گرفت، ولی در مورد پنبه این امر وجود ندارد.

وی با تاکید بر دوری از افراط در مورد تولید محصولات تراریخته، یادآور شد: این در حالی است که بیش از 90 درصد از روغن‌های خوراکی مصرفی ایران وارداتی است که از منابع تراریخته تولید شده است.

روشنی با اشاره به اثرات محصولات تراریخته در پنبه، گفت: آفت کرم غوزه یکی از آفات مهم پنبه است که برای مقابله با این آفت و سایر آفات نیاز است تا کشت این محصول 5 بار سمپاشی شود. سموم استفاده شده در مزارع پنبه دارای اثرات نامطلوبی است؛ چراکه با وارد شدن به آب‌های زیر زمینی، یا توسط سایر گیاهان خوراکی جذب می‌شود که در این صورت با مصرف این گیاهان، آلودگی به ما منتقل می‌شود و یا جذب خاک می‌شود.

وی خاطر نشان کرد: با جایگزین کردن محصولات تراریخته پنبه مقاوم به آفات می‌توان محصولاتی تولید کرد که نیاز به سمپاشی ندارند.

رییس موسسه تحقیقات پنبه با بیان اینکه در حال حاضر پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه پنبه تراریخته در این موسسه در دستور کار قرار دارد، افزود: با نمونه‌ هایی که پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی در اختیار ما قرار داده و یا نمونه‌ های خارجی، مطالعاتی را در این زمینه اجرایی کردیم که با آزمایش‌های تخصصی توانستیم از میان منابع ژنتیکی متعددی که در اختیار ما گذاشته شده بود، چند رقم پنبه را که دارای کارایی بالایی بودند، معرفی کنیم.

ارقام جدید پنبه برای سازگاری با محیط

روشنی با اشاره به راه‌اندازی موسسات تحقیقاتی تک‌محصولی در دو دهه اخیر در کشور، افزود: راه‌اندازی این نوع موسسات تحقیقاتی بر اساس یکی از سیاست‌ های وزارت جهاد کشاورزی در زمینه تولید برخی از محصولات به صورت تخصصی و علمی بوده و ایجاد موسسات تحقیقاتی برنج، خرما، پسته، چغندرقند و پنبه نیز در همین راستا بوده است.

وی خواستگاه پنبه را در استان گلستان دانست و با بیان اینکه از این رو موسسه تحقیقات پنبه در گرگان تاسیس شد، یادآور شد: این موسسه در حوزه‌هایی چون آفات و بیماری‌ها، داشت، کاشت و برداشت و همچنین در حوزه‌های پس از برداشت و تولید ارقام پنبه جدید و رفع نیازهای فنی که مستلزم توجه بود، فعالیت‌های علمی خود را آغاز کرد.

روشنی با بیان اینکه با توجه به ماموریت‌ هایی که برای این موسسه تعریف و تدوین شد، موسسه در قالب 5 بخش تحقیقاتی فعالیت‌ های خود را آغاز کرد، ادامه داد: بخش "به‌ نژادی" ایجاد ارقام جدید، بخش "به‌ زراعی" وظیفه مدیریت مزرعه از قبل از کاشت، داشت و برداشت و پس از برداشت، بخش "تحقیقات فنی و مهندسی" ماموریت‌هایی در حوزه آبیاری و ماشین آلات و بخش "گیاه پزشکی" مسایل مرتبط با آفات و انواع بیماری‌های مرتبط با پنبه را پیگیری می‌کنند.

مهمترین دستاوردهای موسسه تحقیقات پنبه

وی تعداد کل اعضای هیات علمی متخصص در حوزه پنبه در موسسه تحقیقات پنبه را کمتر از 8 دهم درصد محققان سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی دانست و یادآور شد: با وجود کم بودن تعداد اعضای هیات علمی، محققان این موسسه به تولید ارقام جدید پنبه و یا دانش فنی و تجاری‌سازی دست یافتند.

روشنی با بیان اینکه در زمانی در کل کشور تنها 2 رقم پنبه کشت می‌شد، یادآور شد: یکی از ارقام رقم "ساحل" در کرانه جنوبی دریای خزر و عمده پنبه‌ کاری کشور از این نوع رقم بود و رقم دیگر "ورامین" است که از ارقام قدیمی پنبه به شمار می‌رود.

رییس موسسه تحقیقاتی پنبه اضافه کرد: ولی از زمان فعالیت این موسسه، 12 رقم تجاری پنبه تولید شد.

وی، بزرگترین چالش کشور در پنبه‌کاری را فقدان نیروی کارگری دانست و یادآور شد: کشاورزان تمایل به کشت ارقام پنبه دیر رس مانند رقم "ساحل" 190 روزه و یا رقم "ورامین" 200 روزه ندارند و به دنبال کشت ارقام پنبه زودرس‌تر، مقاوم به خشکی و شوری و با عملکرد بیشتر هستند که خوشبختانه در این راستا گام‌های خوبی برداشته شد.

روشنی ادامه داد:‌ با مطالعاتی که در این زمینه انجام شد، امروز توانستیم برای هر نقطه از کشور رقم مناسب کشت پنبه را تولید کنیم، به گونه‌ای که ارقامی تولید شد که حداقل دو ماه زودرس‌تر از سایر ارقام برداشت می‌شود.

وی با بیان اینکه زودرس بودن پنبه به معنای دو ماه مراقبت کمتر و سمپاشی و آبیاری کمتر، خاطر نشان کرد: به دلیل نبود این زیر ساخت‌ها، در سال‌هایی در حال از دست دادن سطح زیر کشت پنبه در کشور بودیم که با معرفی این ارقام از کاهش سطح کشت جلوگیری شد و امیدوارم با سیاست‌های حمایتی از این محصول، شاهد این باشیم که سطح کشت روز به‌روز افزایش یابد.

آفات پنبه

رییس مرکز تحقیقات پنبه با بیان اینکه آفات این محصول بسته به استان و موقعیت، متفاوت است، گفت: بیماری قارچی "ورتیسیلیوم" پنبه از جمله آفات این محصول است که در استان‌های شمالی کشور به عنوان خسارت‌بارترین آفات پنبه به شمار می‌رود. از این رو در این مناطق معرفی ارقام پنبه مقاوم به این آفت بسیار مهم است.

وی با اشاره به چالش کم‌آبی در کشور، یادآور شد: برای مناطق مواجه با کم آبی ارقام متحمل به خشکی بسیار مهم است. در گذشته تنها رقم "ورامین" بود که ما رقم پنبه "خورشید" را جایگزین این رقم در بخشی از اراضی آستان قدس که منطقه‌ای خشک است، کردیم.

به گفته این محقق، پنبه رقم "خورشید" یک رقم تیپ صفر پنبه با نام پنبه‌ های "الیاف متوسط" است که پرمحصولی، زودرس، مناسب برای کشت در ردیف‌های بسیار باریک، کارایی بالا در مصرف آب و قابلیت برداشت با دستگاه قوزه‌ چین از جمله ویژگی‌های این محصول به شمار می‌رود.

روشنی با بیان اینکه این رقم مناسب برای مناطق خشک است، ادامه داد: این رقم حداقل 45 تا 50 روز زودتر از سایر ارقام می‌رسد که این ویژگی‌ به معنی کاهش میزان آبیاری است.

رییس موسسه تحقیقات پنبه، معرفی ارقام جدید مقاوم به شوری را از دیگر دستاوردهای این موسسه نام برد و گفت: آب‌ های بی‌ کیفیت و شور قابل استفاده برای محصولات کشاورزی نیست، ولی این آب‌ها قابل استفاده برای ارقام متحمل به شوری است و آسیبی به گیاه پنبه وارد نمی‌کند.

وی ادامه داد: با توجه به خصوصیات این رقم پیشنهاد شد تا در اراضی شور استان خوزستان، کاشت پنبه متحمل به شوری مورد بهره‌برداری قرار گیرد و از آب ناشی از زهکشی برای این منظور استفاده شود.