اهمیت سلامت غذا و ایمنی مواد غذایی موجب شد تا مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۸ میلادی با تصویب قطعنامه‌ای ۷ ژوئن هر سال را به‌عنوان روز جهانی ایمنی غذایی تعیین کند. با توجه به اهمیت این مقوله سازمان ملی استاندارد ایران نیز در همایشی به بررسی اهمیت ایمنی مواد غذایی پرداخت و گام‌هایی را که در این زمینه در کشور برداشته شده است تشریح کرد.


هفت پیشنهاد برای ایمنی غذا

فعالان این بخش معتقدند امنیت غذایی زمانی تامین می‌شود که همه افراد جامعه همواره از نظر فیزیکی و اقتصادی به غذا دسترسی داشته باشند تا نیازهای تغذیه‌ای آنها برای داشتن یک زندگی سالم و فعال تامین شود. در واقع ایمنی مواد غذایی بخش بسیار مهم و کاربردی از ابعاد چهارگانه امنیت مواد غذایی که شامل «فراهمی، دسترسی، قابلیت استفاده و پایداری» می‌شود را در‌برمی‌گیرد. اهمیت امنیت غذایی آنجا آشکار می‌شود که براساس داده‌ های اعلام شده سالانه ۶۰۰ میلیون نفر (یعنی از هر ۱۰ نفر) در دنیا در اثر خوردن غذای آلوده دچار بیماری می‌شوند و براساس برآوردهای سازمان بهداشت جهانی سالانه ۴۲۰ هزار مرگ ناشی از مصرف غذای آلوده در دنیا ثبت می‌شود. از سوی دیگر، گزارش بانک‌ جهانی نیز نشان‌ دهنده آن است که هزینه‌ های خسارت ناشی از مصرف غذای ناسالم در کشورهای کم درآمد و با درآمد متوسط حدود ۹۵ میلیارد دلار در سال است. این آمار بیانگر اهمیت روزافزون حق طبیعی انسان‌ ها در رابطه با ایمنی غذایی و ضرورت توجه دولت ها به این امر در راستای تامین این حقوق است.


ایمنی غذا و توسعه پایدار

ایمنی مواد غذایی برای دستیابی به برخی از اهداف توسعه پایدار نیز حائز اهمیت است و تامین غذای ایمن برای رسیدن به دو هدف اصلی «ارتقای سلامتی» و «پایان دادن به گرسنگی» در برنامه توسعه پایدار مورد تاکید جوامع بین‌المللی است. یکی از اهداف سند توسعه پایدار جوامع به «پایان دادن به گرسنگی برای تمام انسان‌ ها یعنی دسترسی به غذای سالم، مغذی و کافی در هر زمان و مکان» باز‌می‌گردد، در دومین هدف نیز این نکته قید شده که «ایمنی مواد غذایی تاثیر مستقیمی بر سلامت افراد و دریافت تغذیه‌ای دارد و همچنین بیماری‌های متاثر از غذا (غذازاد) قابل پیشگیری است»، در سومین هدفی که در سند توسعه پایدار جوامع مورد توجه قرار گرفته است، این نکته مورد توجه قرار گرفته که «هنگامی که کشورها ظرفیت‌های نظارتی، علمی و فنی خود را تقویت می‌کنند، تا اطمینان حاصل شود که غذای ایمن و باکیفیت مورد انتظار در طول زنجیره غذایی است، به سوی الگوهای پایدار توسعه و مصرف غذایی حرکت می‌کنند».

در چهارمین هدف در نظر گرفته شده در توسعه پایدار نیز آمده «با توجه به صادرات سالانه بیش از ۶/ ۱ تریلیون دلار مواد غذایی و از سوی دیگر پیچیدگی سیستم‌ های تولید، فرآوری و توزیع آن، نیاز به مشارکت بین‌ المللی، ‌برای اطمینان از امنیت غذایی افزایش یافته است و ایمنی مواد غذایی مسوولیت مشترک میان دولت‌ها، صنایع غذایی،‌ تولید کنندگان و مصرف‌ کنندگان است». با توجه به اهداف در نظر گرفته شده در سند توسعه پایدار سازمان خواربار جهانی و سازمان بهداشت جهانی نیز با توجه به ماموریت سازمانی خود و به‌ منظور حصول اطمینان از امنیت غذایی، در عرضه مواد غذایی ایمن سعی کرده تا با همکاری دو‌جانبه «ایمنی جهانی مواد غذایی» و «حفاظت از سلامت مصرف‌ کنندگان» را حمایت کنند. این دو سازمان کمیسیون کدکس مواد غذایی را مدیریت می‌کنند تا استانداردهای ایمنی مواد غذایی را تدوین کند و ایمنی و کیفیت غذا با توجه به شیوه‌ های بهداشتی، برچسب‌ گذاری، افزودنی‌ ها، بازرسی‌ ها و صدور گواهینامه، تغذیه در حد مجاز آلاینده‌ ها، باقیمانده داروهای دامپزشکی و آفت‌ کش‌ ها تضمین شود. با این شرایط زمانی‌ که کشورها استانداردهای بین‌ المللی کدکس را می‌ پذیرند، ضمن اینکه دسترسی به بازار جهانی مواد غذایی برای آن کشور فراهم می‌شود، کشاورزان و تولیدکنندگان نیز قادر به پاسخگویی درخصوص تقاضای مصرف‌ کنندگان برای غذای سالم می‌شوند.
ایمنی غذا در ایران

با توجه به اهمیت امنیت غذا و به مناسبت «روز جهانی ایمنی مواد غذایی» حسین یزدان‌ پناه، استاد دانشگاه در همایشی که به این منظور برگزار شده بود، گزارشی با موضوع «برنامه جامع توسعه سلامت غذای کشور ماموریت‌ ها، دستاوردها و نقشه‌ راه» ارائه کرد؛ در این گزارش این نکته نمایان شد که ایمنی مواد غذایی در ایران نیز در چهار فاز در دستور کار متولیان این بخش قرار گرفته است. براساس برنامه‌ ریزی صورت گرفته فاز اول این طرح از سال ۱۳۹۲ آغاز و در سال ۱۳۹۶ به پایان رسید، فاز دوم نیز در سال ۱۳۹۶ آغاز و براساس هدف‌گذاری صورت گرفته تا سال ۱۴۰۰ باید پایان یابد. اما در هدف‌ گذاری صورت گرفته زمان اجرای فاز سوم برنامه جامع سلامت غذای کشور نیز سال ۱۴۰۰ آغاز و در سال ۱۴۰۴ به اتمام خواهد رسید و در نهایت برای فاز چهارم نیز یک دوره چهارساله در نظر گرفته شده که تا سال ۱۴۰۸ باید به پایان رسد. اما از مهم‌ ترین‌ برنامه‌ های مدنظر برای ارتقای سلامت غذا در کشور می‌توان به «برنامه همکاری بین‌ المللی بین ایران و فائو (۲۰۲۱-۲۰۱۷)، تدوین سند ملی ایمنی غذای کشور و برنامه جامع سلامت غذایی کشور» اشاره کرد.

در کنار برنامه‌ های پیش‌ بینی شده برای ارتقای سلامت غذا متولیان این بخش نقشه راه برنامه جامع سلامت غذای کشور را نیز تدوین کرده‌اند و در این مسیر ۶ گام «مدیریت خطر»، «مدیریت سلامت غذا»، «ارتقای فرهنگ سلامت غذا»، «ارزیابی خطر»،‌ «انجام مطالعات بررسی میزان آلاینده‌ ها در مواد غذایی» و «تجهیزات، نیروی انسانی متخصص و وجود پروتکل‌ها» را در دستور کار قرار دادند تا به این طریق شرایط برای هدف‌گذاری پیش‌بینی شده برای افزایش ایمنی غذا در کشور تا سال ۱۴۰۸ فراهم شود. اما در کنار برنامه‌ها و اهداف پیش‌بینی شده به منظور ارتقای سلامت غذا متولیان این بخش برنامه راهبردی نیز برای سلامت غذای کشور پیش‌بینی کرده‌اند که در این خصوص می‌توان به «ارتقای کیفی و توسعه نرم‌افزاری و سخت‌ افزاری آزمایشگاه‌ها»، «مدیریت سلامت غذا (پیشگیری، کنترل، آموزش، قانون‌گذاری)» و «ارتقای فرهنگ سلامت غذا درکشور» اشاره کرد، الزاماتی که با اجرایی کردن آنها زمینه برای ارتقای سلامت غذا در کشور فراهم می‌شود.

براساس هدف‌ گذاری صورت گرفته برای «ارتقای کیفی و توسعه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری آزمایشگاه‌ها» به‌عنوان اولین برنامه راهبردی پیش‌بینی شده ارزیابی «پاتولوژی‌های میکروبی، آنتی بیوتیک‌ ها، آلایندهای پایدار آنی، تقلبات، آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین، هورمون‌ها و مایکوتوکسین‌ ها» مدنظر قرار گرفته است. در بخش «مدیریت سلامت غذا» به‌عنوان دومین گام نیز «تدوین سند ملی ایمنی غذای کشور»، «برنامه سلامت غذا به‌عنوان برنامه عملیاتی اجرای سند» و «استفاده از نتایج حاصل از پایش انواع آلاینده‌ها در مواد غذایی با روش‌های جدید استقرار یافته و انجام مطالعات ارزیابی خطر و مدیریت آلاینده‌ها و تقلبات غذا» پیش‌بینی شده است و برای سومین گام نیز که به «ارتقای فرهنگ سلامت غذا در کشور» باز‌می‌گردد «تشکیل کارگروه ویژه در سازمان غذا و دارو» و «ارتقای فرهنگ عمومی برای پیشگیری از بیماری‌های واگیر و غیرواگیر ناشی از غذا» به‌عنوان اولویت در دستور کار قرار گرفته است.
راهکارهای پیشنهادی

در گزارش ارائه شده و به منظور ارتقای سلامت غذایی کشور هفت راهکار نیز پیشنهاد شده است، راهکارهایی که می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای سلامت غذایی کشور باشد. «تصویب و اجرایی کردن سند ملی ایمنی غذای کشور»، «استفاده از مدل همکاری‌های بین بخشی بین کلیه وزارتخانه‌ ها، سازمان‌های اجرایی کشور و دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور برای تهیه، نظارت و ارائه غذای سالم به مصرف‌کننده»، «استفاده از مدل همکاری‌های بین بخشی بین کلیه وزارتخانه‌ ها و سازمان‌های اجرایی کشور برای ارتقای فرهنگ سلامت غذا»، «استفاده از توان علمی و تخصصی محققان دانشگاه‌ها به منظور هدایت بخشی از طرح‌های تحقیقاتی کشور به نیازهای سازمان‌های اجرایی فعال در زمینه سلامت غذای کشور»، «تشکیل کمیته ملی ارزیابی خطر»، «مشارکت فعال در برنامه‌های راهبردی و عملیاتی سلامت غذا در سازمان‌ های بین‌ المللی (FAO، WHO و WTO) و فعالیت‌های کدکس CAC» و «استفاده از ظرفیت همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای آسیایی و اروپایی» هفت راهکار پیشنهادی برای رسیدن به سلامت غذا در کشور است که در این گزارش مورد تاکید قرار گرفته است.
گام‌های درخواستی

اما در راستای ارتقای سلامت غذا در دنیا کشورهای عضو کمیسیون کدکس از دولت‌ ها خواسته‌اند تا در راستای تحقق سه هدف «اطمینان از وجود سیستم ایمنی غذا»، «تولید ایمن» و «حفظ،‌ نگهداری و کنترل سیستم‌ های ایمنی غذا» تلاش کنند. براساس هدف‌گذاری صورت گرفته از سوی کشورهای عضو کمیسیون کدکس و در راستای «اطمینان از وجود سیستم ایمنی غذا» از دولت‌ها خواسته شده تا سیاست‌ گذاران، سیستم‌ های پایدار کشاورزی و مواد غذایی را ارتقا دهند و همکاری‌های چندجانبه به منظور سلامت عمومی، بهداشت حیوانات، کشاورزی و سایر بخش‌ ها را تقویت کنند؛ همچنین مسوولان نیز تمهیداتی در راستای اطمینان از وجود سیستم ایمنی غذا به منظور مدیریت خطرات ایمنی مواد غذایی در کل زنجیره به‌ویژه در شرایط بحرانی در نظر گیرند و در نهایت کشورها نیز استانداردهای ملی را با استانداردهای بین‌المللی که کمیته کدکس تدوین کرده، تطبیق دهند.

درخصوص «تولید ایمن» نیز از دولت‌ ها خواسته شده تا ارتقای سیستم‌ هایی با اصول خوب تولید به منظور ایمنی غذا و تامین غذای کافی و سالم با توجه به تغییرات اقلیمی و در راستای به حداقل رساندن تاثیرات محیط‌زیست تولید شود. (به منظور تطبیق با شرایط در حال تغییر، کشاورزان باید به دقت راه‌های بهینه برای رسیدگی و کنترل خطرات بالقوه به منظور دستیابی به ایمنی مواد غذایی را در نظر گیرند). اما در راستای «حفظ، نگهداری و کنترل سیستم‌ های ایمنی غذا» نیز این نکته مدنظر قرار گرفته که کنترل پیشگیرانه می‌تواند بیشترین تاثیر مثبت را بر ایمنی مواد غذایی و حل چالش‌ ها و مسائل داشته باشد و این مساله که همگان در زنجیره غذا از فرآیند تولید تا خرده‌ فروشی دخیل هستند باید مورد توجه قرار گیرد. این افراد باید با برنامه‌ های ملی مانند HACCP، به‌ عنوان سیستمی که خطرات را شناسایی، ارزیابی و کنترل می‌کند، همراه باشند. این مساله از نظر ایمنی مواد غذایی از مرحله تولید تا محصول نهایی بسیار مهم و قابل توجه است. علاوه بر این، فرآوری خوب، ذخیره و شرایط نگهداری مناسب نیز به حفظ ارزش غذایی و ایمنی مواد غذایی و کاهش ضایعات پس از برداشت نیز کمک می‌کند.